AKSIOLOGIJA se bavi problemom vrijednosti. Kao zasebna disciplina to je najmlađa filozofijska grana, premda je njezin problem star isto tako kao i nauke o duhu, odnosno kulturi. Naziva se i timologijom (Döring, Kreibig). Njemački je naziv Werttheorie. Kao svojevrsni problem uočen je problem vrijednosti istom koncem prošloga stoljeća. Aforistički ga je nabacio Nietzsche (»Umwertung aller Werte«, što znači: izmijeniti i preokrenuti sve vrednote), a prvi ga je pobliže obradio H. Lotze. Kako je Lotze vrednosnom doživljavanju posvetio naročitu pažnju, nije čudo, da su psiholozi ovaj problem odmah prihvatili kao eminentno svoj problem, pa se tako kao jedna od prvih javlja psihologistička aksiološka škola. Njeni predstavnici identificiraju teoriju vrednota s psihologijom vrednosnog doživljavanja (vrednovanja). Kako je pak psihologija toga vremena bila pretežito prirodo-naučno orijentirana te je istraživala duševni život samo u relaciji s osjetno datim predmetima, a zapustila duhovne doživljaje i njihove korespondentne intencionalne predmete (koji su dakako neosjetne, duhovne prirode), to je i čitav vrednosni problem s toga stajališta obrađen. Neki između ovih psihologa uočili su činjenicu, da se uz doživljaj na pr. moralnoga čina ili umjetničkog djela javlja u nama čuvstvo ugode, drugi pak, da čovjek dobro i lijepo želi, a zlo i ružno odbija. I tako su oni prvi smatrali čuvstvene (emocionalne), a ovi drugi voljne (volitivne) doživljaje primarnim i isključivo vrednosnim doživljajima. Emocionalisti (Kreibig, Meinong, Dürr) vide u čuvstvenim, a voluntaristi (v. Ehrenfels, Frischeisen-Köhler, Münsterberg) u voljnim doživljajima ne samo duševna stanja, u kojima se vrednote kao nešto prema sadržaju doživljaja osebito pronalaze, nego i akte, po kojima vrednote nastaju, po kojima se one stvaraju. Čuvstveni su odnosno voljni akti smatrani tako konstitutivnim aktima vrednosnog svijeta. Vrednosno indiferentni supstrati postaju po subjektivnim aktima vrednosno diferentni.

Po tim psihologističkim koncepcijama bila bi vrednosna određenja posve subjektivna. Da bi se uklonili potpunom vrednosnom relativizmu, koji konsekventno domišljen dovodi do vrednosnog nihilizma, a u isti mah se ne slaže ni sa životnom praksom, psiholozi sebi pomažu konstrukcijama. Ne može svaki pojedinačni subjekt, vele oni, po svojim časovitim doživljajima biti određivač objektivnog vrednosnog reda. Tek onaj subjekt, koji bi mogao svijesno stajati u svim mogućim čuvstvenim, odnosno voljnim relacijama prema nekom predmetu, bio bi u svojim određenjima objektivno mjerodavan. Taj subjekt trebao bi osim toga da bude »normalno organiziran«, da bi onda njegove vrednosne spoznaje bile mjerodavne za sve druge »normalne« subjekte. — Tako sebi, eto, empirijska psihologija pomaže fikcijama (mogući doživljaji su važniji nego faktični), da se ne izgubi u relativizmu, koji je ne samo teorijski nego i praktički neodrživ. Teorijski, jer dovodi do vrednosnog nihilizma, a praktički, jer protuslovi svakom kulturnom redu, koji je uvijek obilježen stalnom vrednosnom hierarhijom.

Psihologističke teorije, koje i danas imadu svojih predstavnika (G. Störring), predstavljaju zapravo tip nominalističke aksiologije, t. j. po njima su vrednote samo riječi, kojima ne odgovara objektivno nikakav ni realni ni idealni predmet. Vrednosno indiferentni supstrati dobivaju po nekim subjektivnim stanjima oznaku vrijednosti. U okviru subjektivnih duševnih doživljaja iscrpljuje se sva vrednosna egzistencija.

Nasuprot ovim koncepcijama nalazimo u suvremenoj aksiologiji i smjer, koji s jednog drugog psihologijskoga gledišta vidi i objektivnu stranu vrednosnog doživljaja. To je t. zv. fenomenološka struja.

Brentano je prvi svratio pažnju na intencionalnost (v.) ili upravljenost akata ljubavi i mržnje na idealni predmet, koji nazivamo vrednotom. Time je dao aktima ljubavi i mržnje (i aktu pretpostavljanja) dignitet spoznajnih akata, jer se njima dohvata intencionalni predmet, koji leži u sferi duha i do koga se drugim spoznajnim putem ne može doći. Zazbiljnost se ne dohvata samo razumom, nego i čuvstvom, a iz toga načina »gledanja« izvire saznanje o vrednosnoj strukturi svijeta.

To je gledanje u aksiologiji onda razradila fenomenološka škola, poglavito M. Scheler i N. Hartmann. Fenomenološkom (v.) analizom osvijetlili su oni ne samo emocionalne akte vrednosnoga doživljavanja, nego i njihov korespondentni predmet — vrednotu. Tako Scheler tvrdi, da su vrednote (Werte) pravi i distinktni duhovni kvaliteti na objektima, koje nazivamo kulturnim dobrima (Kulturgüter). Vrednote kao primarne fenomene ne možemo dakako definirati; možemo ih samo uočiti. Treba međutim jasno razlikovati kulturna dobra kao realne nosioce vrednota od idealnih vrednota samih. Dok su kulturna dobra prolazna, vremenski i prostorno odrediva, i samo tako egzistentna, dotle su vrednote nadvremenske. Vrednote poput ideja važe i onda, kad se ne ostvaruju. Možemo ih — izolirajući ih od supstrata, na kome su ostvarene — razumijevati kao »predmete« posebne intencije, zakonitosti i egzistencije. One su kao takove nezavisne ne samo od svojih realnih nosilaca (dobara), nego i od akata svijesti, u kojima su samo otkrivene, dohvaćene, ali ne i stvorene. — Vrijednosti, na pr. pravda, ljepota, plemenitost, vječne su, iako njihovi supstrati, kulturna dobra propadaju i druga se (opet vremenski i prostorno ograničena) po njima ostvaruju. One ne propadaju, kad nestaje njihovih konkretnih nosilaca, jer pripadaju području idealnoga bitka.

Analizirajući vrednosne doživljaje i utvrđujući pojedinačne vrednote aksiologija iznosi i stalan vrednosni red (hierarhiju), u kojoj su vrednote međusobno vezane. Ovo pronalaženje objektivnog vrednosnog reda ne stoji u kontradikciji s relativnošću individualnih vrednosnih određenja, jer aksiologija svraća pažnju na evoluciju vrednosne svijesti, na životnu aktualnost pojedinih vrednosnih nizova, koji se dogledaju iz određenih konkretnih životnih situacija, kao i na heterogoniju (v.) vrednota. — Po vrednosnoj hierarhiji dobivaju svoj biljeg različite kulture, različiti kulturni tipovi. Razlikovati, recimo, evropsku od indijske kulture znači pronaći vrednosnu hierarhiju jednoga i drugoga kulturnoga života, koji baš po toj svojoj vrednosnoj hierarhiji predstavlja svojevrsni kulturni tip. Aksiologija tako predstavlja osnovnu filozofijsku disciplinu za istraživanje svih područja kulturnoga života, jer je vrednovanjem (vrednosnim doživljavanjem) obilježen cijeli ljudski duhovni život. Aksiologija postaje stoga propedeutičnom disciplinom za etiku, estetiku, sociologiju, filozofiju prava, filozofiju kulture, pedagogiju i dr.

Ima i jedna filozofska škola, koja obrađuje vrednosni problem kao sveobuhvatni problem cjelokupne filozofijske problematike. Za nju je vrednota opća kategorija, pod koju spada i istina (→ Badenska škola). — Svakako je vrednosni problem jedan od najaktualnijih problema suvremene filozofije, no očito je, da treba lučiti aksiološku filozofijsku problematiku od vrednosne problematike nacionalne ekonomije (v.). Nacionalna ekonomija obrađuje problem t. zv. sekundarnih ili izvedenih vrednota, koje nastaju u vezi s praktičnim potrebama života i konkretno su izražene u obliku cijena. Ti pak problemi ne ulaze u aksiologiju, koja se bavi problemom primarnih vrednota.

LIT.: O. Kraus, Die Grundlagen der Werttheorie (štampano u Jahrbücher der Philosophie, II. godište, Berlin 1914); J. Hessen: Wertphilosophie, Paderborn 1937; V. Filipović: Aksiologija i pedagogija (Napredak 1934).