EKSTRAKCIJA (od lat. extrahere »izvlačiti, izcrpsti, iztrgati, osloboditi«) je u zubarstvu vađenje zubi. Pod e-om ili izcrpljivanjem razumieva se u kemiji, ljekarničtvu i tehnici otapanje odnosno izcrpljivanje jedne ili više tvari iz neke sirovine, neke smjese tvari ili neke otopine s pomoću nekog sredstva za otapanje (izcrpljivanje). Obćenito se e. provodi kod obične, sobne temperature, kojiput i kod povišene sve do vrelišta sredstva za otapanje. Postupak izcrpljivanja treba se zbivati bez kemijskih promjena, dakle bez međusobnog reagiranja dotičnih tvari, t. j. onih, koje se ekstrahiraju, i sredstva, kojim se vrši e. Posljednje mora dakle biti indiferentno prema tvarima, koje se ekstrahiraju.

Kod e-e osobito je važan izbor prikladnog sredstva za e-u. U obzir dolazi poglavito voda (sama ili uz dodatak pomoćnih tvari — kiselina, baza), metilni alkohol, etilni alkohol, izopropilni alkohol, amilni alkohol, aceton, octeni ester, eter, petroleter, benzin, kloroform, tetraklorugljik, benzol i njegovi homolozi. Metilni, etilni i propilni alkohol te aceton dolaze u obzir za e-u čvrstih tvari, ali ne vodenih otopina, jer se navedena sredstva miešaju s vodom. Za e-u vodenih otopina uzet će se jedno od ostalih navedenih sredstava. E-om se služi kemičar jednako u svom laboratoriju pri iztraživalačkom radu kao i u proizvodnji u velikim laboratorijima i tvornicama naveliko. Različnim metodama e-e služi se i ljekarnik pri izradbi mnogih galenskih pripravaka i kod proizvodnje liekova naveliko.

Vrste e-e kod krutih tiela: 1. Kod obične temperature (oko 15—25º C): obično hladno izcrpljivanje ili maceracija, perkolacija (obična perkolacija i iz nje razvijeni postupci: reperkolacija, evakolacija, diakolacija); maceracija se vrši u običnim posudama prelievanjem tvari, koja se ekstrahira, sa sredstvom za ekstrahiranje, dok se perkolacija vrši u perkolatoru, koji je kraća ili duža ciev jednakog promjera ili konična s pipcem i otvorom na donjem kraju. Perkolacija se u malom primjenjuje na pr. u laboratoriju ljekarne za izradbu ljekovitih ekstrakata i tinktura. Za e-u velikih količina tvari upotrebljavaju se perkolatori za kontinuirani rad, gdje se uzimaju razmjerno malene količine sredstva za e-u, slično kao kod ekstraktora po Soxhletu.

2. Kod povišene temperature: digestija. Tekućina, koja se uzima za e-u, grije se kojiput sve do njezina vrelišta. Povišenjem temperature ubrzava se proces otapanja te time skraćuje i vrieme rada. Često se u proizvodnji naveliko radi s više međusobno spojenih ekstrakcionih sprava, kao na pr. kod proizvodnje sladora iz sladorne repe. Digestijom se u malom izrađuju i ljekarnički pripravci dekokti i infuzi.

Kod povišene temperature vrši se i e. u spravama s kontinuiranim radom, pri čemu se za izcrpljivanje određene tvari upotrebljava uviek nova tekućina, koja se dovodi u obliku pare iz posude za vrenje. Tada se para kondenzira s pomoću povratnog hladila, a kondenzirana tekućina kaplje na tvar za ekstrahiranje, koja se nalazi u posebnoj čahurici iz papira za filtriranje, a kroz nju (s otopljenim ekstraktnim tvarima) natrag u posudu za vrenje, u kojoj se postepeno nagomilavaju iz dotične sirovine (odnosno tvari, koja se ekstrahira) ekstrahirane tvari.

Za laboratorijski rad postoje sprave (ekstraktori) različnih konstrukcija, među kojima je najviše razširena sprava po Soxhletu. Poznate su i sprave po Rademacheru, Clausnitzeru i dr. Na načelu »prostrujavanja« osnivaju se sprave na pr. po Schöbel-Prausnitzu i Knöpferu, kod kojih se tvar, koja se ekstrahira, nalazi na staklenoj poroznoj ploči za filtriranje, a pokrivena je također takvom pločom.

Kod e-e velikih količina tvoriva radne se metode, kao i kod e-e u laboratoriju, osnivaju na što većoj uštedi sredstva za c-u (kontinuirana e. uz grijanje ekstrakcionog sredstva do vrenja i ohlađivanje para s povratnim hladilom). Za e-u najmanjih količina tvari u iztraživalačkim laboratorijima upotrebljavaju se mikroekstraktori, na pr. po Gordachu, Browningu, Kuhlmannu i dr. Na načelu kontinuiranog rada osnivaju se i ekstraktori, koji rade sa sniženim tlakom (vakuumekstraktori).

E. iz tekućih tvari vrši se ili mućkanjem u lievcima za mućkanje ili u ekstraktorima za kontinuirani rad, u t. zv. perforatorima. Tvar, koja se ekstrahira, nalazi se kao i kod ekstraktora po Soxhletu u posebnoj čahurici iz papira za filtriranje, i preko nje kaplje povratnim hlađenjem kondenzirana tekućina. Budući da se obično radi o e-i iz vodenih tekućina, udešene su ove sprave s obzirom na specifičnu težinu dotične tekućine, s kojom se radi, prema tome, je li ona lakša (na pr. eter, petroleter) ili teža (na pr. kloroform, tetraklorugljik) od vode. Svakako, ne smije se tekućina, iz koje se nešto ekstrahira, miešati s tekućinom, s kojom se ekstrahira.F. B-r.